Cây xoan hay xoan ta, hay xoan nhà, xoan trắng, sầu đông, thầu đâu ( danh pháp khoa học hai phần: Melia azedarach ). Được biết đây là một loài cây thân gỗ lá sớm rụng thuộc họ Xoan ( tức Meliaceae ), cây có nguồn gốc ở Ấn Độ, miền nam Trung Quốc và Australia. Cây này tiếng Anh gọi là Chinaberry, Bead tree, Persian lilac ( đinh hương Ba Tư ), hay White cedar ( tuyết tùng trắng ) và một vài tên gọi đặc biệt khác.
Đặc điểm thực vật
– Cây gỗ trung bình cao tới 7 – 12 m, cá biệt vùng phía Bắc Australia có cây cao hơn 40 mm. Đường kính thân 30 – 50 cm hoặc hơn, thân thẳng. Lớp bần của cây màu xám nâu. Lá xoan dài tới 15 cm, mọc so le. Cuống lá dài với 2 hoặc ba nhánh lá phức mọc đối. Lá kép lông chim lẻ 2 – 3 lần, mép lá chét có khía răng cưa. Mặt trên màu xanh thẫm, còn mặt dưới xanh vàng.
– Hoa xoan có năm cánh, sắc tía nhạt hoặc tím hoa cà, mọc thành chùm. Hoa có hương thơm, hoa đều, lưỡng tính. Trái xoan loại quả hạch, to cỡ hòn bi, vỏ có màu vàng nhạt khi chín. Trái không rụng ngay mà giữ trên cành suốt mùa đông , và dần chuyển sang màu trắng.
Cây xoan ta có độc ?
– Nên nhớ tất cả các bộ phận của cây xoan đều có độc tính, đối với con người chúng ta nếu ăn phải rât nguy hiểm. Yếu tố gây độc của cây là các chất gây ngộ độc thần kinh chứa tetranortriterpen và hàm lượng rất cao các loại nhựa chưa được xác định chứa trong quả.
– Các triệu chứng ngộ độc đầu tiên sẽ xuất hiện chỉ vài giờ sau khi ăn phải. Các triệu chứng này bao gồm mất vị giác, chóng mặt, nôn mửa, tiêu chảy, táo bón, phân có máu, tổn thương dạ dày, sung huyết phổi, hoặc có thể trụy tim v.v.
Giá trị sử dụng và ý nghĩa của cây xoan ta
– Lợi dụng tính độc nhiều nơi bà con nông dân đã sử dụng lá xoan ta như là một loại thuốc trừ sâu tự nhiên, giúp bảo quản cây trồng và một số loại lương thực. Hay trước kia các cụ xưa dùng nhựa cây và tinh dầu được cất từ lá và thân cây pha loãng để sử dụng làm giãn tử cung.
– Gỗ xoan nếu đốt làm than có thể làm thuốc súng. Lá dùng để làm phân xanh, làm thuốc chữa giun sán cho gia súc, hay được ứng dụng điều chế thuốc phòng trừ sâu bệnh cho cây trồng. Hạt xoan tròn và cứng ngày trước thường được dùng làm thành chuỗi tràng hạt và các sản phẩm tương tự khác trước khi kỹ nghệ plastic bắt đầu thịnh hành và thay thế dần vật liệu hạt xoan truyền thống.
– Cũng vì có độc tính nên cây xoan còn được trồng để lấy gỗ vì gỗ không bị mối phá. Hoa và lá xoan thì được dùng rải dưới chiếu để ngăn ngừa rệp.
– Cây xoan cho gỗ khá tốt. Gỗ mềm nên dễ sản xuất và gia công đồ nội thất, ngâm nước 6 tháng đến 1 năm trước khi sản xuất có thể chịu được mối mọt, ít cong vênh. Nên nhớ trước kia gỗ xoan ta chỉ được sử dụng làm đồ gia dụng thông thường, nhưng cho đến hiện tại, gỗ xoan ta đã bắt đầu trở thành một nguồn nguyên liệu phổ biến trong thiết kế xây dựng và đóng bàn ghế gỗ, các đồ nội thất, đồ mộc, sản xuất hàng thu công mỹ nghệ, ốp sàn, ốp tường, trần ốp gỗ,…
– Rừng trồng xoan ta trong 5 – 6 năm đầu có thể áp dụng trồng xen với dứa, chè hoặc đỗ, lạc, sắn, ngô… để tăng thu nhập. Từ năm thứ 7 – 8 năm trở đi cây lúc này đã cao trên 10m, đường kính tới 35 – 40 cm, bắt đầu khai thác chọn cây to lấy gỗ làm đồ gia dụng kết hợp với tái sinh tự nhiên bằng hạ chồi.
– Đến 10 – 12 tuổi có thể khai thác diện rộng. Sản lượng khai thác đạt tới 120-150m3/ha.
